Roger Ballen: Shadows of the Mind — Αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη.

Γράφει η Έλενα Ντάκουλα

Shadows of the Mind

Την Τετάρτη 5 Νοεμβρίου 2025, στις 20:00, εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη ( Πειραιώς 138 ) η μεγάλη αναδρομική έκθεση του Roger Ballen «Shadows of the Mind», σε επιμέλεια Ηρακλή Παπαϊωάννου. Η έκθεση, συνδιοργάνωση του Μουσείου Μπενάκη, του MOMus – Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και του Studio Roger Ballen, με την υποστήριξη του ΕΜΣΤ, θα διαρκέσει έως τις 25 Ιανουαρίου 2026.

Η έκθεση συγκεντρώνει περίπου 80 έργα από όλη τη διαδρομή του Ballen, από το πρώιμο Dorps: Small Towns of South Africa (1986) έως τη νέα, αναπάντεχα έγχρωμη σειρά Spirits and Spaces (2025). Μέσα από ενότητες όπως Platteland (1994), Outland (2001), Shadow Chamber (2004), Boarding House (2009), Asylum of Birds (2013) και Theatre of Apparitions (2016), αναδεικνύεται η εντυπωσιακή εξέλιξη του καλλιτέχνη από τον κοινωνικό ρεαλισμό προς ένα ψυχολογικό, σχεδόν θεατρικό σύμπαν που ο ίδιος ονομάζει Ballenesque — ένα «θέατρο του νου» όπου η φωτογραφία συναντά τη ζωγραφική, το σχέδιο, την εγκατάσταση και το βίντεο.

Η Shadows of the Mind επισκοπεί την έκταση της ικανότητας του Ballen να μετασχηματίζει την εικόνα πέρα από τα όρια της αφηγηματικότητας του μέσου και να φέρνει στο προσκήνιο ό,τι συνήθως μένει στο περιθώριο των κοινωνιών μας. Ο ίδιος, που αυτοχαρακτηρίζεται «outsider», εξηγεί:

«Στόχος μου ήταν να γκρεμίσω τα όρια ανάμεσα στη φωτογραφία και τις άλλες τέχνες, βγάζοντας τη φωτογραφία από την αυτο-απομόνωσή της.»

Ο δημιουργός του “Ballenesque”

Γεννημένος το 1950 στη Νέα Υόρκη, ο Roger Ballen μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον βαθιά συνδεδεμένο με τη φωτογραφία: η μητέρα του, που είχε εργαστεί για τη Magnum Photos, υπήρξε από τους πρώτους ανθρώπους που άνοιξαν γκαλερί αφιερωμένη αποκλειστικά στο μέσο. Από παιδί γνώρισε μορφές-θρύλους όπως οι Henri Cartier-Bresson, Bruce Davidson και Elliott Erwitt, ενώ αργότερα αναγνώρισε ως δασκάλους του τους André Kertész και Paul Strand. Αν και σπούδασε ψυχολογία και αργότερα γεωλογία, η φωτογραφία έγινε γι’ αυτόν τρόπος κατανόησης του κόσμου και του εαυτού.

Το 1982 εγκαταστάθηκε στη Νότιο Αφρική, όπου ζει και εργάζεται μέχρι σήμερα. Ως γεωλόγος βρέθηκε σε μικρές αγροτικές κοινότητες, τα λεγόμενα dorps, και στα εσωτερικά των σπιτιών τους ανακάλυψε το προσωπικό του οπτικό λεξιλόγιο: ζωγραφιές, καλώδια, αντικείμενα και αυτοσχέδιες κατασκευές που μετατράπηκαν σταδιακά σε ένα εικαστικό σύμπαν μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας. Έτσι γεννήθηκε το Ballenesque, ένας κόσμος οριακός, σκοτεινός, με σουρεαλιστική θεατρικότητα και βαθιά ψυχολογικό περιεχόμενο.

Από το ντοκουμέντο στο “θέατρο του νου”

Οι πρώτες σειρές του, Dorps και Platteland, αποτύπωσαν τη ζωή λευκών αγροτών της μετα-Απαρτχάιντ Νότιας Αφρικής, ανθρώπων που ζούσαν στο περιθώριο, συχνά σε συνθήκες ένδειας και κοινωνικής απομόνωσης. Ο Ballen, που μοιραζόταν τον κόσμο τους, τους προσέγγισε με ενσυναίσθηση και κατανόηση, όχι με ματιά εξωτερικού παρατηρητή.

Από τη δεκαετία του 1990, όμως, η δουλειά του μετατοπίζεται από το καθαρά ντοκιμαντερίστικο ύφος σε αυτό που ο ίδιος περιγράφει ως documentary fiction – μια σύμμειξη πραγματικότητας και θεατρικής επινόησης. Οι άνθρωποι των πρώτων του φωτογραφιών μετατρέπονται σε πρωταγωνιστές ενός ιδιότυπου ψυχοδράματος, ενώ τα σκηνικά γεμίζουν από αντικείμενα, ζωγραφιές, μάσκες, μαριονέτες και ζώα. Το ανθρώπινο στοιχείο σταδιακά απουσιάζει· τη θέση του παίρνουν ίχνη παρουσίας: ένα χέρι, ένα πρόσωπο, ένα βλέμμα που αναδύεται μέσα από το σκοτάδι.

Το έργο του Ballen, βαθιά επηρεασμένο από τον σουρεαλισμό και το θέατρο του παραλόγου, δεν επιδιώκει την ομορφιά αλλά την αλήθεια. Δημιουργεί εικόνες ενοχλητικές και ποιητικές ταυτόχρονα, που καλούν τον θεατή να στραφεί προς τα μέσα. Όπως ο ίδιος σημειώνει:

«Μια φωτογραφία μπορεί να επιβεβαιώσει αυτό που καταλαβαίνουμε διαισθητικά, αλλά δεν μπορούμε να εκφράσουμε. Οι καλύτερες εικόνες είναι αυτές για τις οποίες δεν βρίσκουμε λόγια.»

Η τέχνη ως καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής

Η ζωή στη Νότια Αφρική, με τις ακραίες κοινωνικές αντιθέσεις και το μετα-αποικιακό της υπόβαθρο, οδήγησε τον Ballen σε μια βαθύτερη υπαρξιακή κατανόηση. Στις εικόνες του, η φύση και το ζωικό στοιχείο λειτουργούν ως καθρέφτης του ανθρώπινου ενστίκτου, αποκαλύπτοντας τη σύγκρουση μεταξύ λογικής και χάους. Για εκείνον, «ένα δέντρο λέει τα πάντα» – η φύση εμπεριέχει την απόλυτη σοφία, ενώ η τέχνη απλώς επιχειρεί να την προσεγγίσει.

Οι φωτογραφίες του, ωστόσο, στερούνται τη φυσική αρμονία· αντίθετα, εκθέτουν τη σύγχυση και τη δυστοπία της ανθρώπινης κατάστασης, λειτουργώντας ως καθρέφτης μιας κοινωνίας σε κρίση. Ο Ballen αναζητά πάντοτε τον πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα από το περιθώριο, το αλλόκοτο, το μη αποδεκτό.

Διεθνής αναγνώριση και πολυμορφία

Με περισσότερα από 25 φωτογραφικά βιβλία και έργα που ανήκουν σε πάνω από 50 σημαντικές συλλογές μουσείων, ο Roger Ballen συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους φωτογράφους–καλλιτέχνες του 21ου αιώνα. Παράλληλα, έχει δημιουργήσει αναγνωρισμένες ταινίες μικρού μήκους, όπως το πολυσυζητημένο I Fink You Freeky (2012) με το νοτιοαφρικανικό συγκρότημα Die Antwoord, και έχει παρουσιάσει μεγάλες εγκαταστάσεις σε Ευρώπη, Αυστραλία και Ηνωμένες Πολιτείες. Το 2022 εκπροσώπησε τη Νότιο Αφρική στην Μπιενάλε της Βενετίας με το Theatre of Apparitions.

Το 2023 ίδρυσε στο Γιοχάνεσμπουργκ το Inside Out Centre for the Arts και το Roger Ballen Centre for Photography, κέντρα που προωθούν τη σύγχρονη τέχνη και τη φωτογραφία με διεθνή και αφρικανικό προσανατολισμό. Το φθινόπωρο του 2025, οι εκδόσεις Thames & Hudson κυκλοφόρησαν το Spirits and Spaces, την πρώτη ολοκληρωτικά έγχρωμη έκδοσή του, σηματοδοτώντας ένα νέο κεφάλαιο στην πορεία του.

Η αναδρομική έκθεση «Roger Ballen: Shadows of the Mind» στο Μουσείο Μπενάκη προσκαλεί το κοινό σε ένα σκοτεινό αλλά αποκαλυπτικό ταξίδι στον εσωτερικό κόσμο του καλλιτέχνη – και κατ’ επέκταση, της ανθρώπινης ψυχής. Ένα ταξίδι στο οποίο ο Ballen, με συνέπεια «outsider» και οραματιστή, διαλύει τα όρια ανάμεσα στις τέχνες και μεταμορφώνει τη φωτογραφία σε ένα ακατάπαυστο θέατρο του νου.

Όλες οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από το Μουσείο Μπενάκη

Η Έλενα Ντάκουλα σπούδασε Διαφήμιση και Δημόσιες Σχέσεις και εργάστηκε στο τμήμα Δημοσίων Σχέσεων της “AVINOIL S.A.” του Ομίλου Βαρδινογιάννη και της ημερήσιας εφημερίδας «Μεσημβρινή» του ιδίου Ομίλου καθώς και στο τμήμα Διεθνών Συναλλαγών της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, στο υποκατάστημα της Βοστώνης.

Σταμάτησε να εργάζεται όταν γεννήθηκε το πρώτο της παιδί και επέστρεψαν στην Ελλάδα. Όταν ο χρόνος της το επέτρεψε έμαθε ισπανικά, κληρώθηκε στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και ολοκλήρωσε επιτυχώς το πρόγραμμα «Ισπανική Γλώσσα και Πολιτισμός».

Πιστεύοντας στη δια βίου μάθηση παρακολούθησε κύκλους σεμιναρίων για φιλοσοφία, τέχνη και πολιτισμό, τα οποία εκπονήθηκαν από την «Ακαδημία Πλάτωνα» και τον «Κωστή Παλαμά», υπό την αιγίδα του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Λάτρης της Αθήνας, δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον σε ό,τι αφορά τα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης με ενεργό συμμετοχή και εθελοντική εργασία σε αντίστοιχες ομάδες, συλλόγους και σωματεία.

Εκτός από τα ταξίδια και τη Σίφνο αγαπάει πολύ τα ζώα έχοντας ιδιαίτερη αδυναμία στις 7 οικόσιτες γάτες της.

Αρθρογραφεί στην https://www.athensvoice.gr και στο διαδίκτυο. Είναι παντρεμένη και έχει δύο κόρες.