Από το όνειρο στον εφιάλτη, βαθιά ανθρωπιά και αφύπνιση.

“Atossa, what are you dreaming about?”

Ancient Drama

Λίγες σκέψεις έγιναν η αφορμή για μια μικρή συνομιλία με εικαστικούς που συμμετέχουν στην ομαδική έκθεση «Άτοσσα, τι ονειρεύεσαι;». Η έκθεση που επιμελήθηκε η Καλλιόπη Λιαδή ολοκληρώνεται την Πέμπτη 25 Σεπτεμβρίου στο ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, με έργα εμπνευσμένα από την τραγωδία Πέρσες του Αισχύλου, αποτελεί μέρος του προγράμματος «Αρχαίο Δράμα: Διεπιστημονικές- Δια-καλλιτεχνικές προσεγγίσεις».

Οι εικαστικοί Φωτεινή Στεφανίδη, Κατερίνα Καλαντζίδου, Δημήτρης Μηλιώτης, Αγγελική Σβορώνου, Σοφία Χουλιαρά, Μάρθα Τσιάρα προσεγγίζουν με τον δικό τους μοναδικό τρόπο έννοιες και ζητήματα, που προκύπτουν μέσα από τη διαχρονικότητα που διακρίνει το έργο του Αισχύλου, μεταφέροντας το παρόν  δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά, στο σήμερα. Η ιστορία επαναλαμβάνεται, αφήνοντας τα σημάδια της παντού και οι εικαστικοί ως καλοί δέκτες εμπνέονται και αποδίδουν έργα άξια αναφοράς, που γίνονται σταθμοί μετάβασης από μια εποχή σε μια άλλη.

Τι επιλέξατε να βλέπει η δική σας Άτοσσα στο όνειρο της.

ΦΣ Γι’ αυτό το έργο δούλεψα σχεδόν αυτόματα – έχοντας όσο μπορούσα στο νου μου το όνειρο, την τραγωδία και το ιδιαίτερο αυτό κείμενο – όπως είναι τα όνειρα που «βλέπουμε». Απρόβλεπτα, με παράξενα χρώματα, σχεδόν ανεξήγητα. Γιατί μπορεί στους Πέρσες να έχουμε πολύ συγκεκριμένα το όνειρο της Άτοσσας αλλά ποτέ ένα όνειρο δεν παρουσιάζεται τόσο καθαρά ώστε να προχωρήσουμε σε μία παραστατική ερμηνεία του. Βασικό στοιχείο που εμφανίστηκε μόνο του στον πίνακα ήταν η αγωνία.

ΚΚ Ο γιος της Άτοσσας, ο Ξέρξης, κάνει πόλεμο, λεηλατεί γη και ανθρώπους, είναι ο κύριος υπεύθυνος για τον όλεθρο και την αιματοχυσία. Η Άτοσσα είναι μια μάνα που ανησυχεί βαθιά για το αν θα επιστρέψει ο γιος της ζωντανός αλλά ανησυχεί επιπλέον για τη διατήρηση της τάξης και της εξουσίας στο βασίλειο της. Με αυτήν την Άτοσσα δε συνδέομαι, αλλά με συγκινούν όλες  οι υπόλοιπες ανώνυμες μάνες που θρηνούν το χαμό των γιών τους στον πόλεμο. Κι η αλήθεια είναι ότι σκέφτομαι ότι αυτές οι μάνες πενθούν. Δεν ονειρεύονται. Στον ανείπωτο πόνο τους στάθηκα και αυτές στο παρόν πήραν το πρόσωπο των μανάδων στη Γάζα. Δεν είναι βασίλισσες, θάβουν τα νεκρά παιδιά τους, θύματα της γενοκτονίας που συνεχίζεται. Αν υπάρχει περιθώριο να ονειρευτούν κάτι, ίσως αυτό θα ήταν το τέλος του εφιάλτη και η απόδοση δικαιοσύνης.

ΔΜ Η «δική μου» Άτοσσα βλέπει στο όνειρό της εικόνες συντριβής. Επικρατεί η αίσθηση ολέθρου και το κόκκινο χρώμα κυριαρχεί. Ήχοι από κραυγές και συγκρούσεις πλοίων είναι το μοναδικό ηχοτοπίο στο όνειρό της.

ΑΣ Στο έργο μου με τίτλο «Κάθισμα με θέα» βλέπουμε μια καρέκλα γραφείου που στηρίζεται σε 2 μόνο πόδια, τοποθετημένη σε μια παραλιακή τοποθεσία μπροστά στη θάλασσα. Παραδίπλα βρίσκεται παρατημένο ένα ζευγάρι πλαστικές παντόφλες. Δεν ξέρουμε αν η καρέκλα είναι της Άτοσσα η οποία την εγκατέλειψε προσωρινά για μια βουτιά στη θάλασσα ή αν η καρέκλα είναι η ίδια η Άτοσσα, μεταμορφωμένη, καταδικασμένη να ατενίζει για πάντα το στοιχείο που στέρησε τη δόξα και τη νίκη από το λαό της και έγινε υγρός τάφος για τόσους και τόσους συμπατριώτες της. Στην πρώτη περίπτωση η Άτοσσα συμβολίζεται από μια σύγχρονη τουρίστρια σε μια ειρωνική αναφορά στο σύγχρονο φαινόμενο του υπερτουρισμού – θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι τα μιλιούνια τουριστών που «εισβάλλουν» στις ελληνικές ακτές κάθε καλοκαίρι είναι οι σύγχρονοι Πέρσες που κραδαίνουν αντί για δόρυ το iPhone τους. Στη δεύτερη περίπτωση το όνειρο έχει μετατραπεί σε εφιάλτη, η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία και η επιφανειακή κανονικότητα κρύβει ακόμα μια τραγική ιστορία.

ΣΧ Η δική μου ‘Ατοσσα ονειρεύεται πως είναι ακρόπρωρο σε πλοίο που «σκίζει» το νερό της μάχης και βγαίνει δυνατή και νικήτρια… ωστόσο σαν προφητεία οδύνης και πόνου η ήττα την αναγκάζει να κοίτα και πίσω τα ερείπια και τους θανόντες.

ΜΤ Στο έργο μου η μορφή της Άτοσσα αλλάζει εκφράσεις καθώς το όνειρο της μετατρέπεται σε εφιάλτη. Ταυτίζω την Άτοσσα με τη διαχρονική μορφή της τραγικής μάνας που αγωνιά και τελικά χάνει το παιδί της. Στο έργο και στο εικαστικό βιβλίο που το συνοδεύει κυριαρχούν τα Περσικά μοτίβα, σύμβολα μιας σπουδαίας τέχνης και πολιτισμού, που εκφράζουν την ομορφιά και την ειρήνη. Σταδιακά όμως εμφανίζονται οι δυσοίωνες εικόνες των πουλιών, που κυκλώνουν την Άτοσσα και μετατρέπουν τις ονειρικές εικόνες σε σκοτεινές και εφιαλτικές.

Με ποια άλλη τραγωδία θα σας ενδιέφερε να ασχοληθείτε;

ΜΤ Όλες οι Αρχαίες Τραγωδίες  με εμπνέουν, καθώς μιλούν για τα διαχρονικά και αιώνια δεινά του ανθρώπου. Σ’ αυτή όμως τη χρονική στιγμή, που η φρίκη του πολέμου μας κυκλώνει, θα ξεχώριζα τις Τρωάδες, μια τραγωδία που δείχνει τη ωμή βία του πολέμου και την οδύνη που τη συνοδεύει. Διεκτραγωδεί τη μοίρα των ηττημένων και μοιάζει σαν τίποτα να μην έχει αλλάξει δυστυχώς, στους αιώνες που πέρασαν, στον τομέα του ανθρωπισμού, και της ανάγκης για Ειρήνη στον κόσμο.

ΑΣ Θα μ’ ενδιέφερε να κάνω ένα έργο πάνω στο θέμα του Οιδίποδα. Βρίσκω συγκλονιστικό το γεγονός ότι αποδέχεται την ενοχή του παρά το γεγονός ότι δεν γνώριζε, παρόλο που δεν έπραξε εν γνώσει του. Είναι μια νοοτροπία εντελώς αντίθετη με τη σημερινή, σήμερα κανείς δεν ευθύνεται για τίποτα, για όλα φταίνε οι άλλοι, σε μια κοινωνία ανεύθυνη, παιδική, ανώριμη και κακομαθημένη, η οποία δεν κατανοεί το νόημα της λέξης ευθύνη και δεν αποδέχεται το τίμημα της ζωής και της ευτυχίας που είναι ο θάνατος.

ΔΜ  Η τραγωδία που θα με ενδιέφερε πολύ να ασχοληθώ εικαστικά είναι ο Προμηθέας Δεσμώτης. Η τραγωδία αυτή μού δημιουργεί εικόνες έντασης και δράσης και θα μού πήγαινε νομίζω να την αντιμετωπίσω  μέσα από τη χαρακτική.

ΦΣ Θαρρώ πως θα μπορούσα να πλησιάσω τον Προμηθέα Δεσμώτη για τη βαθιά ανθρωπιά και τους συμβολισμούς που αντέχουν μέχρι σήμερα, όπως συμβαίνει και με τους Πέρσες.

ΚΚ  Θα με ενδιέφερε να ασχοληθώ με τις ΕΥΜΕΝΙΔΕΣ του Αισχύλου. Μου εξάπτει την περιέργεια και τη διάθεση για μελέτη  το πέρασμα από το παλιό στο νέο σύστημα, από τις χθόνιες θηλυκές θεότητες στο συστημικό δωδεκάθεο και οι αλλαγές που έφερε στο θεσμό της δικαιοσύνης. Για όλα αυτά, αφορμή στάθηκε η παράσταση του σκηνοθέτη Κώστα Παπακωστόπουλου με το Ελληνογερμανικό Θέατρο Κολωνίας, που είδα πριν χρόνια. Σίγουρα θα ήταν μια πρόκληση να συνδεθώ εικαστικά με ένα κείμενο που νοητικά με ενεργοποιεί.

ΣΧ Θα διάλεγα την τραγωδία του Σοφοκλή, Φιλοκτήτης, με κεντρικό πρόσωπο τον ομώνυμο ομηρικό ήρωα. Το έργο πραγματεύεται το θέμα της σύγκρουσης του αισθήματος του πατριωτισμού με τον ανθρωπισμό. Ο Οδυσσέας προσπαθεί να πείσει τον Νεοπτόλεμο να ξεγελάσει τον Φιλοκτήτη ώστε να παραδώσει βέλη και τόξο και να τα καταχραστούν παίρνοντας έτσι εκείνοι την δόξα. Ο Νεοπτόλεμος αρνείται στην αρχή να μετάσχει στην απάτη, αλλά πείθεται κι αφού ξεγελά τον Φιλοκτήτη, πάει να το μετανιώσει την τελευταία στιγμή και αρχίζει να το συζητά μαζί του…Τέλος ακούει τη συνείδησή του. Ο λόγος που με κέντρισε είναι γιατί οι μηχανοραφίες και η απάτη στα πολιτικά δρώμενα διεθνώς, είναι διαχρονικές και τρομακτικά επίκαιρες. Οπότε η ηθική δικαίωση και η επιβράβευση του ανθρωπισμού λειτουργούν σαν λύτρωση.

Με ποιον τρόπο πιστεύετε η τέχνη, και ειδικότερα τα εικαστικά, μπορεί να επηρεάσει την κοινωνία ή να επιδράσει σε αυτή στη σημερινή εποχή;

ΣΧ Διαχρονικά οι τέχνες, όταν πραγματεύονται επίκαιρα ζητήματα, μπορούν να αφυπνίσουν δίχως τον πραγματικό πόνο αλλά με την αναπαράσταση του. Κατά συνέπεια αφήνουν στον θεατή την δυνατότητα να ερμηνεύσει το έργο σύμφωνα με τα δικά του βιώματα κι έτσι είναι σαν να τον συμπεριλαμβάνει.

 
ΦΣ Έστω και ένας θεατής να επηρεαστεί είναι μεγάλη τιμή. Γίνεται συνδημιουργός, αλληλεπιδρά με το έργο και το ζωντανεύει από τη μοναξιά του εργαστηρίου. Όταν το έργο είναι δυνατό και αντάξιο, πιστεύω αντέχει και επηρεάζει σε σημείο που μνημειώνεται. Λίγα έργα έχουν αυτή τη δύναμη, ωστόσο επιμένοντας, έστω και λίγο να πλησιάσουμε και ταυτόχρονα να μεταδώσουμε κάτι αληθινό, είναι κέρδος.

ΑΣ Δεν φαίνεται να μπορεί η τέχνη να επηρεάσει συνολικά την κοινωνία, όμως μπορεί να επιδράσει ατομικά στον κάθε θεατή και με τον τρόπο αυτό, σιγά σιγά να φέρει μια αλλαγή, να εξημερώσει τα ήθη όπως η λύρα του Ορφέα εξημέρωνε τα άγρια θηρία. Θα πρέπει ο θεατής, ο κάθε άνθρωπος, να δώσει χρόνο και χώρο στην ψυχή του για να μπορέσει η τέχνη να τον αγγίξει. Δεν γίνονται σε μια στιγμή αυτά, δεν αρκεί το σκρολάρισμα στο ίνστα, βλέπω μια ωραία εικόνα, πατάω καρδούλα, πάμε παρακάτω. Πρέπει η επαφή με την τέχνη να γίνεται στους κατάλληλους χώρους, στα μουσεία, στις γκαλερί, στις αίθουσες συναυλιών, μέσα από τα βιβλία, τα ταξίδια, το διάλογο με τους άλλους. Δυστυχώς πλέον η καθημερινότητα έχει γίνει τόσο αμείλικτη που ο χρόνος δεν περισσεύει για τέτοιες πολυτέλειες.

ΔΜ Η τέχνη μπορεί να ευαισθητοποιήσει τον θεατή ή ακροατή, να τον συγκινήσει, να τον προκαλέσει, να τον αφυπνίσει. Ειδικά η εικόνα της εικαστικής γλώσσας είναι ένα πολυεργαλείο που μπορεί να δώσει πολλές πληροφορίες ταυτόχρονα. Ο θεατής αρκεί να έχει μάτια και ώτα ανοιχτά, έτοιμα να δεχθούν αλλά και να δώσουν ερεθίσματα ώστε και ο ίδιος με τη σειρά του να γίνεται συνδημιουργός του εικαστικού έργου.

ΚΚ Η τέχνη σε κάθε μορφή και οι εικαστικές τέχνες σήμερα δεν είναι εγκλωβισμένες σε ένα ρόλο κι είναι ενεργητικές όσο ποτέ. Με την έννοια ότι μπορούν να ενεργοποιήσουν τη φαντασία μας, να συγκινήσουν, να προβληματίσουν, να καταγγείλουν, να ανακουφίσουν, να θεραπεύσουν, να προκαλέσουν συζητήσεις και συναντήσεις. Να φέρουν πομπούς και δέκτες της δημιουργικής διαδικασίας και του έργου τέχνης σε επαφή τόσο με το μέσα μας, όσο και με το περιβάλλον έξω. Το θέμα είναι εμείς ως κοινωνία και ως ατομικότητες τι πρόσβαση έχουμε στην τέχνη και τι κάνουμε σε σχέση με τις δυνατότητες της, πόσο τις αναγνωρίζουμε και τις αξιοποιούμε.

ΜΤ  Δεν πιστεύω πως η τέχνη σήμερα, με την αποξένωση της από τη μεγάλη μάζα της κοινωνίας, μπορεί να επιδράσει και να την επηρεάσει σημαντικά. Η Eικαστική  παιδεία  είναι ελλιπής και το χάσμα ανάμεσα στους καλλιτέχνες και το κοινό τεράστιο. Παρ’ όλα αυτά πιστεύω, πως αν η τέχνη μπορέσει να μας μιλήσει, αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε, βάζει έναν σπόρο στην κρίση μας, στην ευαισθησία μας και ανοίγει διαφορετικές πτυχές στο συναίσθημα και την λογική, καθώς μένει πολύ ανοιχτή σε ερμηνείες. Διάβαζα πρόσφατα μια φράση του David Lynch: “H τέχνη δεν αλλάζει τίποτα, αλλάζει όμως εσένα.“_

Ancient Drama